اندک زمانی پس از شهادت امام حسین علیه السلام و به نقل از گزارشات تاریخی، قیام ایرانیان و بعد از آن قیام توابین و مختار ثقفی، از جمله مهم ترین وقایع نام برده شده در تاریخ شیعه می باشد. پس از آن قیام زید بن علی از مهم ترین اتفاقات بوده است.

زید بن علی علیه السلام که بود؟

روز ولادت (زید) به هیچ وجه مشخص نیست و بین مورخین در سال ولادتش نیز اختلاف است . ابن عساکر (متوفای 571 ه ق ) سال تولد او را 78 ه ق می داند (1) و مورخ دیگر به نام ممحلی (متوفای 652 ه ق ) سال ولادت او را 75( ه ق) یاد می کند  و برخی سال میلاد او را سال 80 پنداشته اند. گرچه دانشمند بزرگ شیعه ، شیخ مفید یادی از سال ولادت او نکرده ، امّا نتیجه کلام وی مؤید قول ابن عساکر در تهذیب است ، زیرا روایات متفق است که عمر گرانمایه حضرت زید (علیه السلام ) در موقع شهادت 42 سال بود  و شیخ مفید سال شهادت او را 120 ه ق می داند . بنابراین باید سال ولادت او سال 78 باشد . امّا شیخ مفید در کتاب دیگرش (مسارالشیعه ) سال شهادت او را سنه 121 اول صفر ذکر می کند و ظاهرا این تاریخ را اختیار کرده است.(2) در مقدمه کتاب ((مسند امام زید)) در شرح حال حضرت زید بن علی (علیه السلام) سال ولادت او را 76 هجری و سال شهادت را 122 و مدت عمر حضرتش را 46 سال می داند و شیعیان زیدی اکثرا این تاریخ را معتبر می دانند.

علت شکست قیام زید بن علی علیه السلام

بسیاری، هدف از این قیام ها را خونخواهی از امام حسین علیه السلام دانسته اند گرچه برخی نیز در این امر تشکیک کرده اند. آنچه مسلم است و از سیره امامان مشخص می گردد، تا زمانی که یارانی به اندازه کافی برای جنگیدن نداشته باشند به قیام دست نخواهند زد.

این موضوع را می توان به خوبی در سیره ائمه ملاحظه کرد اما می بینیم قیام هایی که با هدف های شیعی برپا شده است، غالبا این موضوع را مدنظر نگرفته و دچار شکست شده است. به عنوان نمونه درقیام زید می بینیم که وجود ارتش عظیم شام در عراق ، و توجه کامل حکومت اموی به عراق بالاخص کوفه عراق و مرکز مهم آن کوفه قلب کشور وسیع اسلامی آن روز به حساب می آمد از دو جهت :

الف - مرکز مهم اقتصادی و درآمد بیت المال:

عراق در آن عصر یک مرکز مهم اقتصادی کشور اسلامی به شمار می رفت و درآمد و ذخائر ارزنده بسیاری را در بر داشت .
درآمد دامداری و زراعت و باغهای مهم به خاطر موقعیت مناسب طبیعی آن، سران و عمال حکومت اموی اموال زیادی را به عنوان (بیت المال ) از عراق به دمشق منتقل می کردند. در عصر قدرت معاویه بن ابی سفیان از کوفه و نواحی آن سالانه بیش از پنجاه میلیون درهم به خزانه اموی ها اضافه می شد. تنها خزانه و درآمد منطقه (بطائح ) پنج میلیون درهم در سال بود  این غیر از هدایا و تحفه های قیمتی بود که حد آن به بیست میلیون درهم فقط از بصره می رسید اموالی که در زمان حکومت عمر بن عبدالعزیز اموی از عراق به خزانه دولت ریخته می شد به ارزش بیش از یک صد و بیست و جهار میلیون درهم بود. مسلمه بن عبدالملک اموی اراضی و زمینهای زیادی را در عراق تصرف کرده بود که غله و زراعت آن درآمد زیادی داشت. و همچنین هشام خلیفه اموی معاصر زید (علیه السلام ) املاک زیادی از عراق را به نام خود ثبت کرده بود. خالد قسری استاندار عراق قبل از یوسف بن عمر در زمان حکومت شام املاک زیادی در عراق داشت که قیمت درآمد آن حدود سیزده میلیون درهم بود.(3)

ب - منطقه حساس سوق الجیشی :

علت دیگری که حکومت شام را به سلطه و نفوذ در عراق مخصوصا کوفه حریص کرده بود ، موقعیت نظامی و سوق الجیشی آن بود. و برای نفوذ در شرق مملکت اسلامی آن روز ، عراق بهترین پایگاه بود. از آن طرف همیشه جنگجویانی از طرف حکومت به طور آماده باش در عراق برای سرکوبی انقلاب های خوارج و دیگر احزاب مخالف حکومت داشتند. و برای این دو هدف بزرگ نظامی تنها ارتش عراق کافی نبود و لشکری نیز از شام در عراق به سر می بردند ، و حجاج بن یوسف به کمک همین ارتش توانست (شهر واسط) را بنا کند و پایگاه نظامی قرار دهد. و این پایگاه برای تحکیم پایه های حکومت اموی در عراق بسیار مهم و مؤثر بود ، روی این جهات در موقع قیام زید بن علی (علیهماالسلام) اموی ها از این پایگاههای مهم خود که لشکریان زیادی در آن داشتند برای سرکوبی نهضت استفاده کردند. علاوه برارتش که از سپاهیان عراقی و شامی تشکیل شده بود ، مزدورانی زیاد از قبایل مهم عراق مانند (قیقانیه ) و (بخاریه ) را استخدام کردند و روی هم رفته ارتشی بسیار مجهز و قوی تشکیل داده بودند البته این دو قبیله عرب بودند و آنان سرکوبی انقلاب دخالت مستقیم داشتند . موقعی هشام از بیعت مردم با زید (علیه السلام ) مطلع شد ، ارتش مجهزی از شام به سوی کوفه گسیل داشت تا به عنوان نیروی ذخیره کمکی برای لشکریان موجود در عراق باشند. و با پیروزی های چشمگیری که در روزهای اول و دوم نبرد نصیب زید و یاران او شد ، انقلابیون نتوانستند تمام لشکریان انبوه دشمن را سرکوب کنند و این خود در شکست نهضت اثر فراوان داشت.(4)