جستاری پیرامون «علم الحدیث» و سیر تاریخی آن

حدیث یکی از دو منبع علوم اسلامی است که از آن به «سنت » یاد می شود. «علم الحدیث » علمی است که به وسیله آن قول و فعل و تقریر معصوم شناخته می شود.

«روایة الحدیث » از اتصال حدیث به معصوم از لحاظ احوال روات و کیفیت سند و غیره گفت و گو می کند و در اصطلاح «علم اصول الحدیث » نامیده شده و خود به دو بخش «علم رجال » و «مصطلح الحدیث » تقسیم گردیده است. وقتی از احوال رجال سند از لحاظ عدالت و وثاقت و عدم آن بحث شود، «علم رجال » آن را بر عهده دارد. و اگر از کیفیت نقل حدیث از سوی راویان بحث نماید، «مصطلح الحدیث » تعبیر می گردد.

کیفیت نقل حدیث از سوی راویان، از لحاظ تواتر و وحدت نقل، اتصال و انقطاع آن، مراتب نقل از نظر صحت و ضعف و اصطلاحات مربوط به این خصوصیات، در این بخش مورد بررسی قرار می گیرد. علم «درایة الحدیث » از معانی و مفاهیم الفاظ وارد در احادیث بحث می نماید.

محرک اصلی مسلمین به فراگیری و نقل اخبار و احادیث و جمع آوری آن در مجامع حدیثی، شخص رسول اکرم (ص) بود که مردم را به ضبط و انتقال سخنانش تشویق می کرد. از طرفی مسلمین خود - بخصوص بعد از عصر رسالت - به این نیاز واقف شدند که احادیث سرشار از بیانات متقنی هستند که احکام الهی را در خود جای داده اند. در اوایل کار، تاریخ و سیره هم شعبه ای از حدیث محسوب می شد و مطالب تاریخی با سلسله اسناد نقل می گردید. چنانکه در برخی از کتب مثل «صحیح بخاری » به این نکته رو به رو می شویم که تاریخ از احادیث تفکیک نشده است.

کتب زیر از جمله کتب تاریخ است که به قلم دانشمندان شیعی نگاشته شده است.
- تاریخ الیعقوبی، ابن واضح یعقوبی
- مروج الذهب، مسعودی
- التنبیه و الاشراف، مسعودی
- تجارب الامم، ابن مسکویه رازی
«عبیدالله بن ابی رافع » شاگرد مکتب علوی نخستین کسی است که در علم تاریخ دست به نگارش زده است. وی کسانی را که در جنگهای جمل، صفین و نهروان از صحابه در رکاب امیرالمؤمنین علی (ع) به شهادت رسیده اند، در کتابی جمع آورده است. (1)

پیامبر اسلام (ص) طی بیست سال رسالت خود به هدایت و ارشاد مردم پرداخت و در طی این دوره - بخصوص پس از هجرت که احکام و قوانین اسلامی در مسایل فردی و اجتماعی توسعه یافت. سخنانی در شرح و تبیین کتاب مبین بیان فرمود. اخلاق، عقاید، عبادات، قوانین مدنی و کیفری، آداب معاشرت، کیفیت تشکیل خانواده و سلوک عملی و ترغیب بر انجام فضایل از جمله عناوین سخنان پیامبر اسلام بود.

اصحاب در فیض سماع و حفظ احادیث دقت و همت وافر داشتند و گروهی از منبع فیض بیش از دیگران بهره برده بودند، به گونه ای که به کثرت حدیث و نقل از پیامبر مشهور گشته، مورد مراجعه دیگران شدند. در زمان حیات پیامبر اهمیت حدیث چندان مشهود نبود ولی بعد از ارتحال آن حضرت این نیاز هر چه بیشتر احساس شد. بدین ترتیب حدیث همدوش قرآن ملاک عمل مردم و راهنمایی امت اسلامی گردید. البته شیعه تا غیبت کبرای امام عصر (عج) از منبع فیض بهره برد.

در تدوین حدیث بین تشیع و اهل سنت تفاوت فاحشی روی داد. شیعه به پیروی از اهل بیت عصمت (ع)، کتابت حدیث را از همان آغاز شروع نمود. ولی عامه به پیروی از رای خلیفه دوم و نظر بعضی دیگر از صحابه، بدین بهانه که حدیث با قرآن مشتبه می شود و اهتمام به حدیث جای اهتمام به قرآن را می گیرد، کتابت حدیث را مکروه شمرده، آن گاه متوجه اشتباه خود شدند که یک قرن از هجرت رسول اکرم (ص) می گذشت. در قرن دوم سد کراهت حدیث به دست «عمر بن عبدالعزیز» خلیفه زاهد اموی که خود از نوادگان خلیفه دوم بود، برچیده گشت.

تدوین حدیث از سوی اهل بیت و پیروان آنها یک قرن پیش از اهل سنت آغاز گشته بود و در عصر امامت حضرت باقر (ع) ادامه داشت که با بخشنامه عمر بن عبدالعزیز، عامه نیز به همراه مکتب اهل بیت به تالیف و تدوین حدیث پرداختند. اولین کتاب حدیث را حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) نگاشته است که در نزد ائمه بود و گاه از آن نقل حدیث می شد. «مصحف فاطمه (ع)» کتاب دیگری است در حدیث که از سوی معصوم به رشته تحریر درآمده است.

«کتاب ابو رافع » در سنن و احکام و قضایا و «کتاب سلمان فارسی » در «آثار» (2) از نخستین کتب حدیث هستند که در مکتب اهل بیت به دست شاگردان ایشان فراهم آمده است. ابوذر غفاری، اصبغ بن نباته، عبیدالله بن ابی رافع، حرث بن عبدالله، ربیعة ابن سمیع، سلیم بن قیس، میثم تمار، عبیدالله بن حر، محمد بن قیس بجلی و یعلی بن مرة از مصنفین طبقه اول شیعه در علم حدیث به حساب می آیند.

در طبقه دوم کتاب که از شیعه مانده و روات هر طبقه، آن را روایت کرده اند «صحیفه سجادیه » امام علی بن الحسین بن علی (ع) است که به زبور آل محمد (ص) معروف است. زید بن علی بن حسین بن علی الشهید، جابر بن یزید جعفی، حسین بن ثور و زیاد بن منذر از دیگر روات این طبقه محسوب می شوند.

از نیمه اول قرن دوم یعنی در عصر امام باقر و امام صادق (ع) شیعه از آزادی نسبی برخوردار گردید و نقل و روایت و ضبط و تابت حدیث به اوج خود رسید. چهار هزار تن از افراد مورد وثوق در این دوره از امام صادق (ع) روایت نقل نموده اند و چهار صد کتاب حدیثی در اصول، در این دوره تالیف گردید که به «اصول اربعماة » (3) معروف است. با طرح مساله ولایتعهدی حضرت امام رضا (ع) و هجرت آن حضرت به ایران، خیل عشاق به سوی ایشان شتافتند; به طوری که 360 تن بدون واسطه از ایشان حدیث نقل کرده اند. (4)

از جمله کتب جامع حدیثی شیعه که در طی سالیان متمادی و سفرهای طولانی به دست صاحبان آنها تالیف و تدوین گردیده است، می توان کتابهای ذیل را برشمرد:
- الکافی، ثقة الاسلام کلینی (متوفی 329 ق.)
- من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق (متوفی 381)
- تهذیب الاحکام، (385- 460)
- استبصار، شیخ طوسی
- بحارالانوار، علامه مجلسی (متوفی 1111 ه.)
- وافی، فیض کاشانی (متوفی 1091)
- وسایل الشیعة، شیخ حر عاملی (متوفی 1104 ه.)
- مستدرک الوسایل، علامه نوری (متوفی 1320 ق.)

باید یادآور شد که:
- عبیدالله بن ابی رافع، اولین مورخ و مصنف در علم تاریخ - محمد بن اسحاق مطلبی، اولین مصنف در علم سیر و مغازی - ابو عبدالله بن جبلة بن حیان، اولین مصنف علم رجال - حسن بن موسی نوبختی، اولین مصنف علم فرق در جهان اسلام محسوب می شوند که هر یک رشته ای از علوم اسلامی را برگزیده و در آن به مدارج عالی نایل آمده اند. کتاب «الفرق » نوبختی هم اکنون در دسترس دانشمندان و پژوهشگران علوم اسلامی است. (5)

ـــــــــــــــــــ
پی نوشت ها:
1. تاسیس الشیة، ص 232.
2. «آثار» (جمع اثر) در لغت مرادف حدیث و روایت و خبر قرار دارد و شهید ثانی در درایة اثر را اعم از حدیث و خبر می داند اثر سلمان فارسی درباره شرح و توضیح حدیث جاثلیق رومی است که بعد از وفات رسول اعظم الهی (ص) به منظور تحقیق و آشنایی با وصیت آن حضرت به مدینه آمده بود.
3. کتابهای چهارصدگانه ای که ماخذ کتب روایی شناخته می شوند.
4. با استناد به کتاب مسند الرضا (ع) .
5. تاسیس الشعیة، ص 232 - 235.