زندگی همه ائمّه معصومین(علیهم السلام)، آکنده از اخلاق و سیره متعالی پیامبر خاتم(صلّی الله علیه و آله) بود. پیامبری که خداوند در وصف اخلاق او فرمود: وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظیم‏؛ و راستى كه تو را خویى والاست! (قلم؛ 4) امام باقر(علیه السلام) که به نام "شکافنده علوم" ملقّب شده اند نیز، جلوه ای مجسّم از اخلاق نبوی بودند. در این نوشتار، تعدادی از فضائل اخلاقی ایشان را در دو بخش اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی با تطبیق بر زندگی امروزی بررسی می نماییم.

اخـــلاق فــردی از نگاه امام باقر(علیه السلام)

اخلاق فردی بر پایه اصولی نهاده شده است که اوّلین آنها خود شناسی است. انسان باید ارزش و جایگاه والای انسانیّت را دانسته، برای این کار باید تفکّر کند و به با محاسبه نفس خود، کرامت آن را حفظ و برای عزّت هرچه بیشتر آن کوشش نماید. در ادامه به سه مورد از احادیث امام باقر در این حوزه اشاره می کنیم.

کنترل زبان

یکی از اصلی ترین ریشه های مشکلات خانوادگی در جامعه امروز، عدم کنترل زبان است. مؤلّفه ای فردی، که اگر از آن غفلت شود بدترین مشکلات را در همه زمینه ها به وجود می آورد؛ و چه بسا باعث از بین رفتن بنیان خانواده ها شود. امام باقر(علیه السلام) به بهترین شکل، این اخلاق فردی را گوشزد می کنند و می فرمایند: قُولُوا لِلنّاسِ أحسَنَ ما تُحِبّونَ أن یُقالَ لَكُم؛ بهترین چیزى كه می خواهید مردم به شما بگویند ، به آنها بگویید. (الكافى ، ج 2، ص 165) مشخّص است که بهترین معیار برای درک و شناخت حُسن گفتار در برابر دیگران، همین مطلب است. چنانکه دستور خداوند است: وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً؛ و با مردم [به زبانِ‏] خوش سخن بگویید. (بقره؛ 83) اگر همگان این نکته را رعایت کنند هیچ معضلی از سوی سخن به وجود نخواهد آمد.

توکّــل به خدا

از مهمترین عوامل مشکلات روحی در جامعه کنونی ما نداشتن تکیه گاه است. انسان وقتی احساس کند که تکیه گاه مطمئنّی ندارد دچار انواع شکست های روحی و متعاقب آن شکستهای دیگر می شود. این جای خالی را، تنها یک چیز می تواند پُر کند و آن، اعتماد و تکیه به خداست؛ یعنی توکّل به خدا! امام باقر(علیه السلام) در تبیین ارزش و تأثیر عملی توکّل به خدا می فرمایند: مَنْ تَوَكَّلَ عَلَى اللّه لا یُغْلَبُ و َمَنِ اعْتَصَمَ بِاللّه لا یُهْزَمُ؛ هر كس به خدا توكل كند، مغلوب نشود و هر كس به خدا توسّل جوید، شكست نخورد. (جامع الاخبار(شعیری)، ص 118) همه اهل بیت، اهل توکّل بر خدا بودند از جمله امام باقر(علیه السلام)؛ چراکه اگر غیر از این بود نمی توانستند بر انبوه مشکلات فائق بیایند. چنانکه خداوند می فرماید: وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدْراً؛ و از جایى كه حسابش را نمى‏كند، به او روزى مى‏رساند، و هر كس بر خدا اعتماد كند او براى وى بس است. خدا فرمانش را به انجام‏رساننده است. به راستى خدا براى هر چیزى اندازه‏اى مقرّر كرده است. (طلاق؛ 3)

مهندسی شُکر در شرایط سخت

سومین و آخرین مورد از فضایل اخلاق فردی که در اینجا بررسی می کنیم، خصوصیّت شکرگزاری است. در شرایطی که بسیاری از افراد جامعه در تنگنای اقتصادی قرار دارند، یکی از راه های گسترده کردن رزق الهی، شکر کردن است. خداوند متعال وعده خود در این رابطه را اینگونه بیان می کند: وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزیدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی‏ لَشَدیدٌ؛ و آنگاه كه پروردگارتان اعلام كرد كه اگر واقعاً سپاسگزارى كنید، [نعمت‏] شما را افزون خواهم كرد، و اگر ناسپاسى نمایید، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود. (ابراهیم؛ 7)

سؤال اینجاست که چگونه می توان در تنگناهای اقتصادی، انگیزه شکرگزاری را تقویت کرد؟ امام باقر(علیه السلام) راه حل این  مشکل را اینچنین بیان می کنند: اِستَكثِرْ لِنَفسِكَ مِنَ اللهِ قَلیلَ الرِّزقِ تَخَلُّصاً اِلَی الشُّكرِ؛ روزی كم را از طرف خدا برای خود بسیار بشمار تا بتوانی از عهده شكر آن برآیی. (تحف‌العقول، ص 293) پس بزرگداشت رزق الهی باعث ترغیب به شکر و نهایتاً ازدیاد نعمت الهی می شود.

اخـــلاق اجتماعـی از نگاه امام باقر(علیه السلام)

انسانها به زندگی در اجتماع نیاز دارند و از سوی دیگر، زندگی اجتماعی سالم، مستلزم نهادینه شدن اخلاق اجتماعی در آن اجتماع است. در این قسمت، دو مورد از اخلاق اجتماعی را از دیدگاه امام باقر(علیه السلام) مرور می کنیم.

خیـــرخواهی

جامعه ای که در آن، مردم کاری به کار یکدیگر ندارند و خیرخواه همدیگر نیستند، خیری نیست و انسانها در چنین جامعه ای تعالی نیافته و احساس آرامش نخواهند داشت. یکی از ملاکهای ارزشگذاری ارتباط با دیگران،خیرخواهی آنان است. امام باقر(علیه السلام) می فرمایند: اِتَّبِعْ مَن یُبكیكَ و هُو لكَ ناصِحٌ ، و لا تَتَّبِعْ مَن یُضحِكُكُ و هُو لكَ غاشٌّ؛ از كسى كه تو را مى گریاند امّا خیرخواه توست پیروى كن و از كسى كه تو را مى خنداند اما با تو رو راست نیست پیروى مكن. (المحاسن: 2/440/2526) پیام این روایت زیبا این است که؛ هر شادی گرایی، منطقی و مطلوب نیست؛ بلکه امر به خوبیها و نهی از بدیها، ناشی از حس باارزش "خیرخواهی افراد نسبت به یکدیگر" است.

وحـدت